З.І. Азгур: Першыя крокі ў скульптурным свеце
1920–1930-я гг. – этап навучання і станоўлення мастака. Гэта менш выведаны перыяд творчай дзейнасці ваяцеля. Скульптура, створаная Заірам Азгурам у даўняга часу, не захавалася. Дадзеныя, атрыманыя з архіўных крыніц, перыядычных выданняў, каталогаў даўнявых выставак, лістаўнага спадчынства мастака, мемуараў яго сучаснікаў, маюць невялікую колькасць і раскіданыя. Асуджваць пра характар і стылістыку твораў майстра магчыма на аснове фонду фатаграфій і рэпродукцый яго прац, што захоўваюцца ў Мемарыяльным музеі-мастацкай З.І. Азгура, Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва, Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь, архіве Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь, архіве Музея сучаснай беларускай скульптуры імя А.О. Бембеля і іншых.
Першыя настаўнікі будучага мастака былі драўляны рэзчык Юган Глек і ганчар Філіп Патапенка. Пад кіраўніцтвам П. Патапенка Заір Азгур засвоіў асновы лепкі. Акрамя рэмесленых вырабаў і гліняных іграшак, на пачатку свайго творчага шляху ён паспрабаваў сябе і як партрэтіст.
Пярэламным момантам у жыцці Азгура стала сустрэча з І. Рябушкіным, студэнтам Віцебскага мастацкага-практычнага інстытута (ВХПІ), які паказаў будучаму ваяцелю працы Ю. Пэна. У выніку Заір Азгур быў прыняты ў “Школу малюнку і жывапісу мастака Пэна”. Пад яго кіраўніцтвам Азгур вучыўся ўпрацягу 1921 года, вывучаючы мастацтва малюнку, кампазіцыі і жывапісу. У тым жа годзе ён паступіў у Віцебскі мастацкі-практычны інстытут – першае і адзінае на той час вышэйшае мастацкае вучэбнае заклад у Беларусі. Азгур вучыўся малюнку ў майстэрні С. Юдовіна. Яго першай серйознай працай перыяду вучобы ў ВХПІ была тэматычная кампазіцыя “Гібель рэлігіі”. Паводле свідчэння самага Заіра Азгура, гэтая карціна экспанавалася ў Віцебску і атрымала паспех.
У 1923 годзе Віцебскі мастацкі-практычны інстытут быў рэарганізаваны ў тэхнікум. Штурмам да рэарганізацыі інстытута стаў дапаведны выставы вучняў. На V з’ездзе працаўнікаў мастацтваў Віцебскай губерніі работы за 1922/23 навучальны год, прадстаўленыя на прагляд, былі прызнаны несапраўднымі, інстытут – неадпаведным сваёй мэтэ і назве. Студэнтам прапанавалі прайсці кантрольны экзамен, што дазваляла паспяховым сдаўшым яго працягваць вучобу ў Віцебскім мастацкім тэхнікуме (ВХТ). Азгур экзамен скончыў і быў зачысці на аддзяленне лепкі.
Фактычна ўсе работы Азгура 1920-х гг. маюць клясічны характар. Па кампазіцыйным рашэнні гэта пераважна галовы з высокім насечкам па лініі плячоў, партрэты-тыпы. Мастак вывучае спецыфіку аб’ёмнага выяўлення, мову пластыкі, што можна назіраць у працах, якія адносяцца да “керзінскага” перыяду: “Работніца Надзя” (1924 г.), “Галова слесара” (1925 г.), “Ломавой ізвозчык. Балагола” (1925 г.).
Впершыню работы ваяцеля экспанаваліся на дапаведнай за 1923/1924 гг. выставе Віцебскага мастацкага тэхнікуму. З 1924 года Азгур браў удзел у рэспубліканскіх мастацкіх выставах. У 1925 годзе ён браў удзел у I Всебеларускай мастацкай выставе з тыпічнымі для ВХТ студыямі “Галова рабочага” (2 скульптуры), “Галова старца”.
Пасля сканчэння тэхнікуму Азгур ад’езжае ў г. Ленінград, дзе працягвае вучобу ў Вышэйшым мастацкім-тэхнічным інстытуце (ВХУТЕІН) (1926-1928 гг.) ў прадметаў Р. Баха, Г. Манізера, В. Лішэва, В. Сімонава.
У работах ленінградскага перыяду ён рашае чыста кампазіцыйныя задачы – пастаўка фігуры чалавека, размяшчэнне яе ў прасторы.
У мастацкіх майстэрнях акадэмічнага Вішэйшага мастацкага інстытута ён працягвае працаваць над партрэтам. Адзінае вядомае творчае вырабленне данага жанру, якое датуецца 1926 годам – “Ленінградскі рабочы”.
У перыяд вучняўства ваяцеля скончыўся. У 1930 годзе ён вяртаецца ў Беларусь і актыўна ўдзельваецца ў мастацкім жыцці г. Мінска.
1930-я гг. – перыяд творчага станоўлення Азгура, пачатак самастойнай дзейнасці. Гэта дзесяцігоддзе азначана пошукамі мастака новых выразных сродкаў, тэм; паляпшэннем пластычнай мовы. Майстар стрэміцца да стварэння мастацкіх вобразаў, арганічна сацыяльнае, індывідуальнае і агульнае, тыпічнае, зафіксаванне мнагабаковасці асобы выяўленых, працуе пераважна ў станковай скульптуры. К 1930-м гг. адносіцца і першае ўпадабанне манументальных замыслаў мастака.
У гэты перыяд Азгур пачынае цыкл партрэтаў дзяржаўных дзеячоў. На аснове іканаграфічнага матэрыялу стварае партрэты К. Маркса, Ф. Энгельса, Я. Свердлава, В. Леніна, І. Сталіна, скульптурную групу “В. І. Ленін і І. В. Сталін” (1939 г.), партрэт і праект памятніка Сяргею Орджанікідзе (1937 г.).
Іншы падыход, прынцып працы над вобразам характэрны для цыклу портрэтаў прадстаўнікаў беларускай творчай інтэлігенцыі. Партрэты дзеячоў культуры, сучаснікаў скульптара, выконваюцца пераважна з натуры. Галоўная задача, якая рашаецца мастакам у гэтым выпадку – даць дакладную псіхалагічную характарыстыку зображанага, перадаць складнасць і шматграннасць творчай асобы.
Партрэт пісьменніка, рэжысёра, акцёра, тэатральнага дзеяча В.Голубка (1930 г.) выкананы па замове “Главискусства”. Яго адрознівае компазіцыйная завяршанасць, энергічная, цяжкая лепка, ясны чёткі сілует. Стылістычна і пластычна партрэту Голубка блізка партрэту Народнага мастака БССР, рэжысёра і педагога М.Рафальскага (1935 г.) архітэктонічны, компактны, з перавагай вертыкальных напрамкаў, гладкай фактурай, турнірную працу аблічча. Гэтая лінія працягваецца партрэт лекара-псіхіятра К.Монахова (1937 г.), партрэт Народнага мастакі СССР, апернай спявачкі Л.Александраўскай (1937 г.), адрозніваецца максімальная чыстота аб’ёма, мяккасцю фарм, плавным, ясным сілуетам.
Інакш трактуюцца абразы А.Бразера, Я.Купалы і Я.Коласа. У партрэце скульптара, мастака і графіка Бразера (1935 г.) Азгур прымяняе компазіцыйную схему, тыповую для прац самага партрэтаванага мастака – ніжняя срэбніцы прайшоў па лініі абнажанага груддзю зображанага. У гэтай працы няма загладжанасці формы, што тыпова для абгледжаных вышэй партрэтаў. Лепка імпрэсіянісцкая, фактура няравеная, жывапісная. Экспрэсіўна, з рухомай мімікай, іранічна аблічча мадэлі. Партрэт выкананы скульптаром за адзін сеанс і пры сваёй цэласці, завяршанасці, “зрабленасці” захоўвае этюднасць.
Падобныя малюнкавая і экспрэсіўная структура партрэтаў Я.Купалы (1939 г.) і Я.Коласа (1940 г.), што дазваляе воспрымліваць іх як парныя: нервовая, з глыбокім рэльефам лепка; аднолькавае компазіцыйнае пабудова – франтальнае прадплечча зображання, посадка галавы. Пьедэстал у абодва выпадках разрышаны ў выглядзе неабробленай блоку камяні.
Такім чынам, у творчасці Азгура даўняга перыяду выдзеляюцца два розных падыходы ў трактаванні вобразу. Першы аснованы на сапраўднанні законаў рэпрэзэнтатыўнага, строга рэгламентаванага зображэння, другі знаходзіць прымяненне ў станковых партрэтах з натуры, патрабуе разумення унутранай сутнасці мадэлі, адрозніваецца шырокай, свабоднай лепкай.
Калі ў творах 1920-х гг. Азгур акцэнтаваў увагу на асаблівасцях знешнасці партрэтаваных, ў скульптурах, створаных ім у наступным дзесяцігоддзі, стрэміцца да перадачы унутранага падобства, камплекснай характарыстыкі зображаных.
У 1930-я гг. імя скульптара ўжо добра вядома ў Беларусі, яго мастацтва папулярна. Азгур сярод іншых беларускіх скульптараў, выхаванцаў Віцебскага мастацкага тэхнікума А.Орлоў, А.Глеба, А.Бембеля, Г.Ізмаілава сумесна з рускімі савецкімі скульптарамі М.Манізерам, М.Керзіным, В.Рытерам бярэ ўдзел у першых вялікіх замовах ураду – дэкарацыі інтэр’ераў адміністрацыйных і грамадска-культурных будынкаў: Дома ўрада, Мінскага тэатра оперы і балета, Дварца піянераў, Дома афіцэраў.
У 1932 годзе па праекту архітэктара І.Лангбарда ў Мінску пачаўся будаўніцтва Дома ўрада БССР, аднаго архітэктурна-скульптурнага камплексу. На пляцу перад будынкам быў ўстаноўлены памятнік В.Леніну выкананы М.Манізерам, які аб’ядноўваў і завяршаў агульную архітэктурна-прасторавую сітуацыю. Эскізы афармлення інтэр’ераў ствараліся пасля завяршэння будаўнічых работ Керзіным пад агульным мастацкім кіраваннем Манізера. Згодна з планам, на сходах, якія вядуць у памяшканні Вярхоўнага Савета БССР, былі размяшчаны партрэты дзеячоў рэвалюцыі, выкананыя ў адным памеры, матэрыяле (гіпс танаваны), на адным аднолькавым падставах. Азгуром для Дома ўрада створаны партрэты французскага камуніста-утопіста Гракха Бабёфа, савецкіх дзяржаўных і партыйных дзеячоў Ф.Дзержынскага і А.Мяснікаўа (1932-1933 гг.).
