Геройская лепка: Творчасць З.І. Азгура ў Гады Вялікай Айчыннай вайны
У гады Вялікай Айчыннай вайны на перадні плян выступае агітацыйнае мастацтва – графіка: плакат, сатырычны малюнак. Скульптура 1941-1942 гг. пераважна станкоўая. З 1943 г. ствараюцца праекты памятнікаў у часовых матэрыялах (гліна, гіпс). Вядучы жанр застаецца партрэт. Тэматычная кампазіцыя разглядаецца як падрыхтоўчы, эскізны матэрыял.
Асабліва ў скульптуры ў гэты час атрымлівае новае нараджэнне, інтэрпрэтацыю “геройскі партрэт”. Пад “геройскім” маецца на ўвазе круг партрэтаваных асоб – удзельнікі баяў; рэалістычнае малюнаванне з долей гіпербалізацыі – намераная дэфармацыя формы, мэта якой з’яўляецца дасягненне максімальнай сілы уздзеяння ўтварэнных абразаў.
Рэалізм мастацтва ваенных гадоў Заір Азгур вызначае як рэалізм наступальны, дыктуючы, ісключаючы ўсякую магчымасць працаваць інакш.
У першыя месяцы вайны скульптар актыўна ўдзельнічаў у выпуску антыфашысцкіх лістаўкаў.
З 9 сакавіка 1941 г. працуе ў г. Гомеле пры рэдакцыі ЦК КП/б/ Беларусі на пасадзе кіраўніка мастацкага аддзелу агітплаката.
6 кастрычніка 1941 г. ЦК КП/б/ Беларусі Азгур напраўляецца ў г. Новасібірск і г. Томск, дзе ініцыюе стварэнне і выступае мастацкім рэдактарам ілюстраванай газеты “За Радзіну” Тамскага гарадскога камітэта ВКП/б/ і Гарадскага Савета дэпутатаў працуючых, беручы ўдзел у арганізацыі і як член Саюза савецкіх мастакоў г. Томска ў якасці заместніка старшыні Саюза.
У сакавіку 1942 г. Новасібірскім абкамам ВКП/б/ Азгур выручаецца ў г. Маскву па закліку Цэнтральнага Камітэта КП/б/ Беларусі і да 1944 г. знаходзіцца ў распараджэнні Кіраўніцтва па справах мастацтваў пры СНК Беларускай ССР. Працуе ў аддзеле прапаганды і агітацыі на пасадзе скульптара, становіцца членам Маскоўскага саюза савецкіх мастакоў.
У самы час скульптар пачынае новы цыкл твораў. За тры гады ён стварае каля сорак портрэтаў герояў вайны: Н.Гастэлло (1942 г.), В.Талаліхіна (1942 г.), А.Крывашэіна (1942 г.), А.Маладчага (1943 г.), П.Пацоцкага (1943 г.), М.Сільніцкага (1943 г.), А.Радзімцэва (1943 г.), Ф.Смолячкова (1943 г.), Л.Даватора (1943 г.) і іншых. Большасць з іх выкананыя з натуры, за абмежаваны лік сеансаў. Гэтым фактарам, у тым ліку, дыктуецца мастацкае рашэнне: жывасць, непасрэднасць, этюднасць. Такое тлумачэнне, заснаванае на перадачы індывідуальнасці мадэляў (знешнага выгляду і характару, эмоцыйнага стану), адсутнасці патасі, характэрна для портрэтаў, датаваных 1942 г.: Талаліхіна, Крывашэіна і інш.; часткова для портрэтаў, выкананых у 1943 г.: Смолячкова, Пацоцкага і інш. У гэтых працах няма адчуцця стыхіі баю, драматызму, плакатнасці.
Поступова портрэты геройскага цыкла напаўняюцца драматычным звучаннем. Актывізуецца форма: ускладняюцца прасторавыя перавароты, сілуэт станаўцца натягчэней. Скульптар ідзе па шляху формальнага ўзраблення (творы перавышаюць натуру ў некалькі разоў), манументалізацыі абразаў.
Асноўныя якасці твораў Азгура ў ваенны перыяд – сіла і пэўнасць пластычнай лепкі фарм, лаканічнасць мовы, смелыя мастацкія агульненні.
У пошуках абразаў, мотываў, супадаючых з ваенным часам, здольных служыць натхненнем, Азгур звяртаецца да старонак геройскага мінулага Беларусі, праводзіць гістарычныя паралелі. У 1943 г. мастак выконвае портрэт аднаго з кіраўнікоў беларускага селянскага вызваленчага руху XVII ст. Філана Гаркушы, портрэты князёў Уладзіміра Полацкага і Васілія Мінскага ў абразе ваяўнікаў у поўным баявым вопратку (шлем, каўчуга, шчыт).
Першыя творчыя вынікі геройскіх гадоў былі падведзеныя на Усесаюзнай мастацкай выставе «Вялікая Айчынная вайна», арганізаванай Камітэтам па справах Мастацтваў пры СНК СССР да 25-гадовіны Вялікай Кастрычніцкай Сацыялістычнай Рэвалюцыі ў 1942 г. у г.Маскве. На выставе экспанаваліся мастацкія работы ў жывапісе (В.Бакшаева, В.Бялыніцкага-Бірулі, П.Кончалоўскага, П.Корына і інш.), графіцы (Г.Верэйскага, Д.Шмарынава, Н.Дармідонтава і інш.), скульптуры (А.Грубе, С.Орлова, Н.Томскага і інш.). За портрэты Герояў Савецкага Саюза В.Талаліхіна, А.Ерёменка і Н.Гастэлло, выкананыя Азгурам, па распараджэнні Камітэта па справах Мастацтваў пры СНК СССР ад 19 лютага 1943 г. скульптар быў узнагароджаны дыпломам I ступені.
За шэраг портрэтаў, створаных у гады Вялікай Айчыннай вайны, у 1944 году Заіру Азгуру было прысвоена найвышэйшае званне краіны – народны мастак БССР.
